 |
Herkomst en betekenis van de familienaam Pieterman
Spellingsvarianten
Er is een groot aantal verschillende spellingsvarianten van de familienaam Pieterman in en buiten Nederland.
Het Meertens-insituut vermeldt voor Nederland in hun familienamen-datase vooral de namen Pieterman en Pietermans alsmede van de Pieterman en van der Pieterman. Zie voor de geografische verspreiding van deze namen onder dat kopje.
De Groningse emigranten, die in de 19e en 20e eeuw naar Amerika en Canada zijn gegaan, hebben vaak hun familienaam veranderd in Peterman, omdat dit een logischer spelling is voor de Engelse uitspraak van hun naam.
Dit maakt het onderzoek naar de familienaam Pieterman/Peterman daar nogal lastig omdat er in Amerika vrij veel naamdragers Peterman zijn, die oorspronkelijk meestal uit andere delen van Europa afkomstig zijn , zoals Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Rusland.
Patroniemen en familienamen (achternamen)
Veel familienamen in Nederland zijn ontstaan uit patroniemen , ook wel vadersnamen genoemd: namen die verwijzen naar de voornaam van iemands vader om zo de familierelatie kenbaar te maken. Als vaders voornaam Hendrik is, dan is Hendrikszoon het patroniem van zijn zoon en Hendriksdochter het patroniem van zijn dochter. Het achtervoegsel -zoon of -dochter werd afgekort of verbasterd: Hendriksz., Hendriksen, Hendriksdr.
Van de vroege middeleeuwen tot de invoering van de burgerlijke stand in de 19de eeuw werd het patroniem bij de persoonsregistratie gebruikt. In de Middeleeuwen hadden alleen adellijke en zeer rijke families een familienaam (en familiewapen); later namen steeds meer gewone burgers ook een familienaam aan. Alleen in de noordelijke provincies gebeurde dit heel weinig; hier hadden alleen de landadelijke families en later de rijke boeren een achternaam. Voor de arme landarbeiders in Groningen was het patroniem hun enige achternaam; dit patroniem veranderde dus voortdurend van generatie op generatie. Zo heette een grootvader bijvoorbeeld Klaas Gerrits, de zoon Jan Klaassen en de kleinzoon Klaas Jansz. Het patroniem kon soms ook door een familienaam worden gevolgd: Pieter Harms Hel.
Bij de invoering van de burgerlijke stand in de eerste helft van de 19de eeuw verdween het patroniem in zijn oorspronkelijke functie . De persoonsregistratie bij de burgerlijke stand werd beperkt tot het noteren van voornamen en een familienaam, die definitief in vaststaande spellingsvorm van ouder op kind werd doorgegeven.
Iedereen die nog geen familienaam had, moest toen een achternaam aannemen. Zo zijn veel patroniemen bij de invoering van de burgerlijke stand een familienaam geworden.
Herkomst van de familienaam in Groningen
Toen de zonen van Claes Jacobs van Krewerd en Auke Pieters van Uithuizermeeden rond 1811 een achternaam moesten aannemen, zou het dus logisch zijn geweest als zij zich Claessen of Klaassen hadden genoemd naar de voornaam van hun vader. Zij kozen echter de naam Pieterman (een enkele keer werd ook Petermans genoteerd). Hun vader was al in 1781 overleden, maar hun moeder leefde waarschijnlijk nog wel, want zij overleed in 1812.
Het is aannemelijk dat zij hun familienaam hebben gebaseerd op het patroniem van hun moeder; deze veronderstelling is ook naar voren gebracht door andere Groninger onderzoekers. Mogelijk stonden de zonen destijds in hun dorp al bekend als Auke Pieters' mannen .
Bovendien eindigt een groot aantal Nederlandse achternamen op 'man' . Bij een belangrijke groep namen wordt het woord 'man' gekoppeld aan een voornaam. Het geheel blijft dan nog een voornaam, maar is dan als geslachtsnaam aangenomen. Dit aan elkaar plakken van een voornaam en het woordje 'man' schijnt vooral in de middeleeuwen een alom verbreide gewoonte te zijn geweest. We spreken nu nog over Janneman of Pieterman. Vanwaar deze gewoonte stamt is niet met zekerheid te zeggen. Dragen Janneman en Pieterman nog het karakter van koosnamen, onwaarschijnlijk is dat onze voorouders de lieftalligheid zo ver dreven, dat ze van elke naam zulk een koosnaam maakten. Het meest aannemelijke is dat dit 'man' een vervorming is van het oudgermaanse mond of mund (vergelijk Edmond, Egmond, Witmond) dat de betekenis had van: beschermer, bewaker. (Uit de encyclopedie van namen door A. Huizenga)
De vraag is of de zonen van Claes Jacobs en Auke Pieters zich bij de keuze van hun achternaam bewust of onbewust hebben laten leiden door bovenstaande naamstraditie.
De familienaamkeuze van deze Grunniger zonen lijkt in onze hedendaagse ogen op een vroege feministische daad om hun moeder te eren en om via haar de naam van haar vader voort te laten bestaan. Voor mij als vrouwelijk stamboomonderzoeker is dit natuurlijk een zeer bevredigende naamsuitleg!
Familielegende
In de correspondentie die mijn vader met familieleden heeft gevoerd in de jaren '70 over de oorsprong van de familienaam deed een heel ander verhaal de ronde.
Men sprak daar over een zeeman of vissersman uit Duitsland, die (waarschijnlijk in de 18de eeuw) zou zijn aangespoeld op de Groningse kust na een schipbreuk. De naam Pieterman zou dan zijn afgeleid van de noordzeevis met dezelfde naam.
Voor dit verhaal lijkt echter geen logische reden of gegrond bewijs te bestaan.
De herkomst van de familienaam Pieterman in west Nederland.
In west Nederland bestond de familienaam Pieterman al veel langer dan in Groningen, al sinds het begin van de 16e eeuw. Een zeer oud geslacht Pieterman is afkomstig uit het dorpje Heeroudelandsambacht , een gehucht dat grenst aan Groote Lindt nabij Zwijndrecht in Zuid-Holland.
Het oudste lid van dit geslacht Pieterman is: Pieter Cornelisz. alias Pieterman, geb. ca. 1525, woonde te Heeroudelandsambacht, mede-pachter van de visserij in de Devel en de Develsluis (ca. 1554-ca. 1581), schout van Heeroudelandsambacht (1576-1591), overl. tussen 6-11-1591 en 8-8-1593.
In 1526 en 1527 wordt een Cornelis Pietersz. vermeld gevonden als landpoorter van Dordrecht in Zwijndrecht. Deze persoon kan in gedachten worden gehouden als mogelijke vader van Pieter Cornelisz. Pieterman.
Deze familie Pieterman blijkt zelfs de bijnaam van dit gehucht, ‘de Pieterman', geleverd te hebben. De uit Groote Lindt afkomstige onderwijzer J.W. Regt schrijft in 1848 over de dorpsnaam Pieterman: ‘De oorsprong dezer benaming, die alleen aan het dorp gegeven wordt, is niet bekend. Men meent, dat zij afkomstig is van eenen herbergier, die hier oudtijds onder dien naam het meest bekend was. In 1793 bestond er nog eene herberg over de kerk, waarin tevens het regthuis gehouden werd'. Inderdaad bezat de familie Pieterman al vanaf de vroegste tijd dat zij daar is te traceren een huis tegenover de kerk te Heeroudelandsambacht waarin een herberg werd gedreven. Thans leeft de naam nog voort in de naam ‘ de Pietermankerk ', het in 1985 fraai gerestaureerde kerkje van het door Zwijndrecht geannexeerde voormalige Heeroudelandsambacht. Diverse leden van de familie bekleedden daar in de zeventiende eeuw de funktie van schout, stedehouder en secretaris. Ook zijn enkele Pietermannen vermeld als opvarenden van VOC-schepen.
Leden van deze familie hebben zich vanuit Heeroudelandsambacht verspreid over Zuid-Holland en verder vooral Brabant, Zeeland en Zuid-Holland.
Gezien de ouderdom van deze familie is het zelfs mogelijk dat alle Pietermannen in west-Nederland hiervan afkomstig zijn; maar dat moet nog nader worden uitgezocht.
De oorsprong van deze familie Pieterman wordt uitgebreid beschreven in:
WILLEM WILLEMSZ. LEENHEER EN HET GESLACHT PIETERMAN UIT HEEROUDELANDSAMBACHT door K.J. Slijkerman. Eerder gepubliceerd in ‘Ons Voorgeslacht', jrg. 53 (1998), een uitgave van de Zuidhollandse Vereniging voor Genealogie.